8° capítulo: Asamblea indígena. Por Rogelio Vázquez


Asamblea Indígena, derechos humanos e interculturalidad 








LA PLANTITA DE LAS PENCAS DELGADAS


La plantita de las pencas delgadas

Mtro Saturnino Melquiades Ambrosio Mezquite

El estudio “La plantita de las pencas delgadas” presentará un análisis de las enseñanzas de Don Primo  para la extracción del ixtle de la planta usualmente conocida como "la lechugilla". Su interés para participar en este estudio y la realización del video es justamente preservar esta práctica cultural importante para el pueblo Hñahñu, porque actualmente  está en proceso de extinción, al menos en la zona hñahñu donde él habita y se realiza el estudio, y por lo mismo se le ha valorado poco.  Esta práctica tradicionalmente permitía a los pobladores sacar el ixtle para la elaboración de lazos, escobetillas y algunas artesanías utilizadas para la subsistencia.  Nuestro trabajo retoma estas enseñanzas como parte de un programa de investigación centrado en el estudio de las prácticas sociales del lenguaje en lenguas indígenas de México impulsado por la Universidad Autónoma Metropolitana bajo el patrocinio de Conacyt, para coadyuvar a la creación de la asignatura de Hñahñu en escuelas primarias indígenas que se encuentran en esta región lingüística. 

       Por el momento sólo se presentarán videos que muestran el trabajo de campo que hemos hecho para observar y videograbar las tres partes del proceso que Don Primo decidió importantes registrar y conservar: cómo se reproduce la planta, cómo se corta y cómo se trabaja y se talla para la producción del ixtle.  En los dos primeros, el narrador Don Primo, explica y demuestra en el campo donde se tienen las plantas todo el proceso de reproducción y corte.  





Después en el tercer video, grabado en su lugar de trabajo dentro de su casa, menciona todos los instrumentos que se usan y demuestra la forma del proceso de la elaboración del ixtle. A medida que se vaya culminando la edición de estos videos, Ud. los podrá apreciar en este blog. 




El punto focal de este estudio es analizar  diversos elementos que son importantes para comprender el discurso de Don Primo y la forma como presenta sus "enseñanzas" en su lengua hñhañu conforme a la tradición de dicha práctica social; por otra parte, se analiza el juego simbólico que se da en distintas partes de us discurso, análisis que en su conjunto, nos permitirá entender  el respeto la relación que existe entre hombre- naturaleza en su concepción.

·       El juego simbólico entre los términos de cortar y reproducir. Cuando Don Primo va a hablar del corte de la planta,  muestra la preocupación para que no se pierda o desaparezca y repite varias veces la producción  reproducción mostrando que el corte se subordina a la producción y demuestra como no se tienen que cortar dejando solo “el estomaguito”, sino también “la manita”.  Esto último refuerza la visión de la planta como una persona

·       La relación con los elementos:  Tomar en cuenta las fases de la luna, que no sea “luna muerta”, sino “madura”, esperar a la lluvia, plantarlo en la “piel de la tierra”

·       El cuidado en el corte, no dejarle solo el estomaguito sino dejarle las manitas de cuatro a cinco penquitas

En la segunda parte se describe la manera en que se acomodan y transportan las penquitas, utilizando de nuevo el morfema zi

En la tercer parte se describen detalladamente los instrumentos  (trece instrumentos) y la manera de usarlos para sacar el ixtle.

Este estudio ha sido integrado al libro: "Las prácticas sociales del lenguaje en contextos de tradición indígena. El objeto de conocimiento antes de convertirse en objeto de enseñanza, publicación en proceso de edición por parte de la UAM_Conacyt. A continuación reproducimos el capítulo que está dirigido al público en general, a nuestras comunidades y muy especialmente a los maestros y maestras de la asignatura Lengua Indígena, Asigantura Hñahñu, de reciente aprobación en México. Esto como parte de nuestro esfuerzo por colaborar con la creación de la asignatura Lengua Indígena y co-adyuvar a la integración de contenidos culturales y lingüísticos en Educación Básica, escuelas indígenas interculturales y bilingúes de México.
Primero se reproduce el capítulo en hñahú y luego en su versión en español


                                                VERSIÓN HÑAHÑU


YA ZI TSUTA
Saturnino Melquíades Ambrosio Mezquite  [1][2]

YA MUI YÄ HÑÄHÑU
Ngu da thandi nuna hai di ‘buhu, di hneki ja ndunthi ya hñaki de ya mui, njani, nuna xeni, ja ndunthi ya mfeni hanja da thandi, te di beni, ne hnandi ra ximhai nuä umbi te da zi, sinke di gehni di o’tho te da hyandi ra jä’i, ra ngeä petsi da t’api nzeki ra ximhai pa da za te da mefi, da ‘yapi njamadi ngeä fats’i ndunthi.

YA MUI YA HÑÄHÑU
Ya hñähñu di hneki ge ‘bui ha ya “ngut’i estados de Guanajuato, Querétaro, Hidalgo, Estado de México, Veracruz, Michoacán, Puebla y Tlaxcala”[3]

“Ra hñäki hñähñu ya ‘ñoui ma ra ya hñäki ngu otomangue, gehni n’a ra hnäki xa petsi ndunthi ya jeya, ne mi ñaki ya jä’i ya r a za de nuua m’onda. Di hneki ge ya ‘ñoui ya hnaki: mazahua, matlazinca, ocuilteco, mazateco, ixcateco, chocholteco, popoloca, chatino, mixteco, cuicateco y triqui.

Nuu ndunthi ya jeya xa thogui, bi tyoki ndunthi ya dängä hnini, habu bi bui ya hñähñu, ngu: Cuicuilteco, Teotihuacán y Tula, nubu bi zoho ya jä’i ri n’andi, hinbi za bi ‘ñuti ra njanfri ra zi dada, ngu bi thogi ya jeya ya fransiscano bi za bi ‘ñuti.

Nuu ya jä’i ya ñahñu ot’e ya nt’ani, ena ge mi t’embi “ya jä’i mi y’o ko ya ts’anza, mi tho ya tsintsu, mi ña ko ra xiñu, ya jä’i mi o’tho ra hmi”[4]

N’a ra mui ga hmuntsi, hinbi hotho mi t’uti ma n’a ra njamfri, njani bä bui ja ya y’otähai himmi tsa to’o da zot’e, pa bi za bi mui, bi hyoni te bi zi, bi yandi hanja bi japi pa bi mot’i nuna hai, nubu bi tagi ya zi tuka y’ee.
Nuyu ya ñahñu bui ja ra ‘batha ra bot’ahi, de ma huifi ra ngut’i ra estado, di theki ra hyot’ahai, tagi n’a tuki ra y’ee ma xotho ra jeya, pa da zudi te da zi, hoki ya ‘befi ra uada ne ra zi tsuta[5].

Descripción: C:\Users\SEP\Desktop\Trab entregar\Observ Graciela\SAM_0056.JPGNgu da thandi, ra zi tsuta, gehni umbi te da zi ya jä’i, ngeä ra ‘befi thoki de ga y’e, gehni thämbi yoho ya ‘befi, ra thexi ne ra xite, ngu n’a di gehyu xa umbi ra ‘befi, ra xite honi pa da meni ya dutu ne da xuki ya mpepi ga hñuni ngu: ya xano, ya mohi, ne ma ‘ra  nuä honi ra ‘behña ha ra thokä hñuni, bu ja ndunthi hätsi da pa ha ra tai, ra thexi, nuni xa thämbäbi hanja thoki ma ra ya ‘befi, thoki ya t’exke, ya nthähi, ya r’ozänthähi, ya xixixabo, ngu ma ra ntot’e nuu hoki ya jä’i nuua ra ‘batha.

Hange ra ngeä xa su kongatho ra johya, nubu munts’i ne thoki, bui thoho ra ya jä’i, ge handi ne da ‘medi nuna ‘befi, da ‘medi ya mfädi ya jä’i ma ham’u, ra ngeä kongatho ra  dumui ne ra xunhyaa ne da ‘ñut’i ya bäsjä’i nuya ya mfädi.

Descripción: C:\Users\SEP\Desktop\CRIS 1\8o. MOD 17-220711\PRÁC SOC\DOTSUADA\DSC06212.JPGRa ngeä, nuna k’oi, udi, pa da theki ra zi tsuta, honi nuä xa hño ne nuä da uni xinhño ra sofo, n’ena ma da gut’i nuä ra nsute bi t’umba ma ham’u.
Descripción: C:\Users\SEP\Desktop\TRAB CONACYTE GRACIELA\RA DOTSUADA (PRIMO)\P160412_10.42.jpg
Nuna ma n’a ra k’oi, nuni udi hanja da theki, ja kongatho ya johya, n’ena ngu ra jä’i, tsa te t’otue ne ja ra te, di ja njani, pa nubie da hyeki ma n’aki, da uni xihño ra sofo, njani nuyä jä’i ena:

-Nubie ya zi bäsjä’i ya hingi ne da mefi.
-Nuna zi tsuta ya hinto ne da mefi.
-Ya hinto ut’i ma raa.
-Mefa te da zi ra jä’i.
-Xa k’utsi pa thoki ya zi nguu, ut’i ma ra ya zi ndäpo nubu hina hoki ya zi huähi[6].
        
Nuna ñani, di hneki ya noya nubie, hinto, ut’i, mefa, kutsi, nuya ya noya ena ge ma nthoni nuya ya mfädi da t’uti ya bäsjä’i, ra ngeä ya noya nubie, hinto, ut’i, mefa y kutsi, udi ya pa, n’a ra ‘befi bu hinda thotsi mant’a ya jä’i ra paya, nuya ya mfädi da medi, handi, nuna ‘befi hinge sehe n’a ra jä’i da hyoki, ma thoni ra mfatsi.

Nuya ya ‘befi ya hñähñu, ra hmuntsi, ne ra mfaxä ‘befi, da thoni n’a ra mfatsi, “da y’o ma hyegi”[7], di hneki n’a ra mfaxa ‘befi, hinto di mpetse, di hneki ra mfaxa ‘befi o ra hmi’yee.

Ya noya nubie, n’ehe da za t’ena: mant’ä, y’ot’e, mangä n’a ra xuhyaa, ne pehni n’a ra tsofo, nuna ‘befi ma thoni hinda tsopu ndunthi ya pa, njani nuya ya ñani ena: hinto, beni, ma ya hinto ne da mefi nuna ‘befi, gehni n’a ra ‘befi xa nja ndunthi ya jeya, n’a ra hñaki ra te ya jä’i hñähñu. 

N’ehe da t’otse ra hñani: ut’i, ra hñaki ra hñähñu, ngu ena xändi,  hindi hñeki da xändi ne da y’ut’i, nubie di k’utsi, pehni ra noya ge fote, pehni ra noya, ya hinto ut’i, ya hingi xändi, nubie k’utsi, fote pa da hyoki ya huähi, da y’ut’i ma ra ya ndäpo ne da hñutsi ya nguu.

‘Bu hinda thandi nuya ya xuhyaa ya dängä jä’i, ya pa da ‘ñepu da ‘medi te da ts’i, nubie ena: zi, ‘nehe mu’i, mangä n’a ra ntsom’i, ngeä da medi na ‘befi ne te di mui ya jä’i. 

Bu da medi nuna ‘befi, ya jä’i da ‘bedi n’a ra muhui, “ya muhui de n’a ra mui, ngu ra n’a ra jä’i o ngu n’a ra xekä hnini, xa t’uti ne xä mui de ya zi xita”[8], n’a ra muhui habu di hneki ra mui, njani n’ehe da medi ra jä’i ko ra ximhai.

Da hneki xihño ya ñani ya jä’i, ma ga handihu ra noya ra Nda Primo, nuna jä’i, nubu ma xeki, bi bädi hanja da mpefi ra zi tsuta, nubie ko ra 63 njeya ra mui, ngu n’a ra dängä jä’i, handi ge ma thoni, da juts’i ne da ‘befi nuya ya mfeni.

Nuna jä’i pa bi mfaste ha nuna ‘befi ga nt’ani, bi thogi ndunthi ya xuhyaa, xa ngu ya mui ya hñähñu, nuya ya ‘befiya, ngu hindi hneki xi ma juani, pe ma thoni da thandi, bu hina, ya jä’i da hyandi ngu ‘ñena o’tho ra t’ek’ei, ne di medi ra njamfri, pa yä ñamfo jä’i, da hyandi ‘ñena o’tho ra muhui, pa ra ñahñu, nuna hmi njani, gehni ma juani, ja ra t’ek’ei ne ra njamfri. 

DA HNUT’UA RA HMI PA DA JA N’A RA NKOHI 
Bi nja ra mfätsi ra Nda Primo, nubu mi nja n’a ra ñani ko ma ra ya jä’i, de nuna ‘befi ga nt’ani, habu konga’tho ra paha, bi joni pa bi y’otse ne bi ‘ñáni ma tsuu de nuna ‘befi.

Njani bi hneki ge mi ne da mfäste, ngu bi hneki bi ‘ñudi n’a ra hmi,  ge ra paä, himi tsa da thoki ya nkohi, njani ge ya mui ya hñähñus, “ne da hnut’ua ra hmi”, da handi njani, di t’umbi n’a ra muhui ga “t’ek’ei ne ga nkogi”.

Bi nja nuna nkohi, jamadi ra mfäts’i, nuä ra mpädi (Nda Beto) ra Nda Primo,ra Nda Primo gehni re menguu, nehe xit’i ra sei, ko nuya mpadi di mpets’i, bi thoskägihee, habu bi ‘bui ma ra ya jä’i, ski zoho ra ndeä.

Nuyu mi hudi ha n’a ra mexa xa hyokise ko nuya zaa uni ha nuna xeni, ra nthets’i mi ja ya thuhni, xa thoki ga t’ahi, xa theki ngu ra hñets’i ya njuat’i ja ra paya, pe ma thoni pa da hñudi, to’o ne da hñudi.

Nubie bi handi n’a ra jä’i, hixki mui kongehyu, bi goti ya ne, bi y’ambi ra Nda Beto, bi n’ena:

Ya jä’i: ¿Te gi pefi da Beto?
Nda Beto: -di y’ouathoho, di ñ’obe na profe, honi r’a ya jä’i, to’o pefi ra thexätsuta pa da hñämba r’a ya zi k’oin’ä.
Ya jä’i: ¿Ya ga tsudihu?
Nda Beto: -Hina, kasi hintone
Ya jä’i: Njabu, ya nubie bui na tuki ra zi jä’i to’o te ra tsuta, nu ya zi bäsjä’i ya hingi otuä nkaso, nuna ´befi
Don Beto: -Nde njabu, pe te da y’ot’e n’aa ya nuu hingi ne da mefi[9].

Descripción: C:\Users\SEP\Desktop\Trab entregar\Observ Graciela\SAM_0062.JPGNjani bi mudi ra ñani, ga’tho mi ma ra ‘befi ra zi tsuta, mi enayu ¿Ya ga tsudihu? N’a ra nt’ani, ge mi neki da bädi ma tsuu de nua ra ‘befi ga nt’ani, di hneki ‘bestho, hingi ne da maa m’estho nu’ä te da t’ambi, njani ya muiyu xa kot’i nuä te da t’ambi, bi sige ko ya ñani, ya nubie bui na tuki ra zi jä’i to’o te ra tsuta, nu ya zi bäsjä’i ya hingi otuä nkaso, nuna ´befi.

Nuya ya ñani, n’ena hingi t’otuankaso, njani di hneki nubu ena: pe te da y’ot’e n’aa ya nuu hingi ne da mefi, pe hlngi tsa da got’i ra xuhyaa ge nuna ‘befi da medi, di ja ra nkohi, ge ri hyaxä ma da hyetuada ma n’aki.

Descripción: C:\Users\SEP\Desktop\Trab entregar\Observ Graciela\SAM_0059.JPGHinto mi tom’i, bi nja ma tsu ra ñani ra befi ra zi tsuta, Nda Primo, bä joni ha nuya ya ñani, bi hyoni hanja bi ña, ya mui ya ñahñu, pets’i da dom’i da uadi to’o ña pa da za da ña, ma n’a ra t’ek’ei bu n’a ra dängä jä’i, njani bi mudi bi ñ’ani:

Nda Primo: ¿Te ma gi y’otue nuu ya nt’ani gi ot’e?
P: Ma da thoki ra ya he’mi, pa da theti, habu da t’udi nuya ya mfädi.
Nda Primo: ¿Xiyu ma da zoho ha ya scuela o habu da ma?
P: Ma da b’ehni ha ya scuela pa da hñeti ya bätsi, njani, da t’umbi ra muhui nuna b’efi.
-Nda primo: Xa hño, ngeä nuna zi b’efi, ya hinto otua nkaso, ya di hñeki ma da medi…
-nuga desde ndi xeki ma zi dada bi ñu’ki hanja ga pefi, pe nubie ya bäsjä’i ya hingi ne da mefi…
-nuga ma deseo, da t’utui ya xekä bätsi…
-nuga xa o’tho ma luga xa ja ndunthi ma b’efi… pe haa xa hño da t’utui ya zi notsi, xahma njabu hinda medi nuna zi befi…
-ma gä handi ham’u hinda nja ma befi… ¿pe ua tsitsi ndunthi ra tiempo?
-Pe uä ehe ma n’a ra pa ga ñahu (udi ra hmi pa ya hinte da mangä na b’efi)
-(Bi zofo ma ya jä’i, bi pati ya noya), ¿te mangä ra b’ot’i ena?… (njabu ya bi hmangä ma ra ya noya, ya nu ra b’efi ra tsuta ya hinto bi beni…)[10]


N’a ra ñani bi mudi ko n’a ra nt’ani, njani di hneki ge ne da mfäste pa da thoki nuna ‘befi, ra ngeä ra Nda Primo bi ja nuna nt’ani ¿Te ma gi y’otue nuu ya nt’ani gi ot’e?, ma n’a di hneki ra mfätsi nubu bi n’ena ¿Xiyu ma da zoho ha ya scuela o habu da ma?, hima thoni ma ra ya noya, bi ungä ra noya ge ne da mfaste, ngu xa da t’ambämatsuu, da nkue, da medi ra nkohi, njani mi ne da mfaste, nubu bi ‘ñena:

-Xa hño, ngeä nuna zi b’efi, ya hinto otua nkaso, ya di hñeki ma da medi…
-nuga desde ndi xeki ma zi dada bi ñu’ki hanja ga pefi, pe nubie ya bäsjä’i ya hingi ne da mefi…
-nuga ma deseo, da t’utui ya xekä bätsi…

Nuä ma hyoni ha nuna ñani, hingi ma, ge ne da mfäste ha nuna ‘befi, pe hingi ma ge hinda mfaste, hange ena:

-nuga xa o’tho ma luga xa ja ndunthi ma b’efi… pe haa xa hño da t’utui ya zi notsi, xahma njabu hinda medi nuna zi befi…
-ma gä handi ham’u hinda nja ma befi… ¿pe ua tsitsi ndunthi ra tiempo?

Pe hää di hneki ge ne da mfaste, ngu da thandi ya mui ya ñahñu, gehyu ya nkohi hindi ja ‘bestho, di ja ra nkohi ma n’a ra pa, ra ngeä ma thoni da thandi: hanja di ‘ñangi, hanja ña, ya mui, ngu hinda thandi nuyu, da t’ena ge o’tho ra t’ek’ei. Ngu di hneki di ñ’angi ha hina, nuni ne da thandi bu xi ma juani ra noya nuä to’o ot’e ya nt’ani, ngu n’ena ne da bädi, nuna mfädi da t’umbi nuä ra jä’i di honi.

Ngu da thandi, nuna ñängi, to’o da bädi hanja nuni, da zot’e ya nkohi, njani ra Nda Primo ena: Pe uä ehe ma n’a ra pa ga ñahu, pa nuna nkohi da nja ma n’a ra pa, adi da tsoni ja ra nguu pa da nja ya nkohi, ne da thandi, te ma yaä ne te ma pa, nuya ya ntsonte thoki ga xudi n’i’tho, da thai te da thätsi, n’ena ma da nja ra t’adi, bu bi hñani nubu ne da mfaste.


RA NZENGUA
Pa da nja xihño ya ‘befi, ma hyoni da thandi ra nzengua, pa da hneki n’a ra t’ek’ei ne ra muhui pa nuä ra jä’i di tsoni, gehni xi ja n’a ra muhui pa ya mui ya ñahñu, n’ehe n’a ra jä’i ngu ma n’aa, ngeä, ngu ra nzengua gi uni, njabu n’ehe da t’ai.

Nuna nzengua bi nja nuä ra mudi ntsonte bi t’otue ra Nda primo, ra Nda Beto bi nzenguate: xki dee a juää Nda Primo, bi ja ndunthi ya m’iki, asta bi thätui: xki dee a juää, tsaya ra zi xudi, nuya ya noya di t’ode ma hotho, ja konga’tho ra joya, to’o tsonte bu di hña ra fui ha ra ñaxu da hñaki, rabu ngu n’ena da hñaki.

Nuna nzengua di ja yabu ra nguu, nuä ra xeki xa suki habu ja ra nguu, hingi thogi ra zonte, ja nuni thoki ra nzegua, nubie da dädi tsaya ra zi xudi, n’a ra thädi ngu xipi da thogi, tsaya, n’a ra thädi ngu ena: ra tsaya, da thogi, da yut’i, n’epu di juati ko ra noya ra zi xudi, ra noya xudi, ja n’a ra muhui ngu ra: nguu, uni, n’a ra xeni habu da nk’ät’i, nuä mangä njani, to’o tsoni unga ra tsaya. Da thandi, ja yoho ya nzengua: n’aa o’tho ya nkohi, ma n’aa da thoki.

Descripción: C:\Users\SEP\Desktop\CRIS 1\5o MOD 10-130411\INV MAIZ\DSC06086.JPGNubie ma gä ñahu ra nkohi, bi tsoni ra Nda Primo ha ra nguu, ha nuna ‘befi bi hneki ra mfats’i ra Nda Beto, bi mfaste ndunthi pa bi nja nuna ‘befi ga nt’ani, njani bi mudi ra nzenguate:

Nda Beto: te xki haxäjuää ri zi t’ek’ei Nda Primo…
Nda Primo: tsaya, thogi ri zi makä ndom’i Nda Beto…[11]

Nubu ra Nda Beto bi nzeguate “te xki haxäjuää ri zi t’ek’ei Nda Primo, ra nzenguate uni kongatho ra t’ek’ei, habu te, haxäjuää, yoho ya noya, n’aa haxä, ri boni hatsi nuä juää  ri boni ra zi dada, hinge ra zi dada nuä bui ma hets’i, apä njamadi ma hets’i ne ra ximhai, ri zi t’ek’ei, ra ri ngu ra meti, zi ngu t’umba njamadi, ra t’ek’ei, ne ra muhui, t’ek’ei, ra jä’i, ma xo’tho nankots’i ena: ¿te xki haxäjuää ri zi t’ek’ei?.

Nuna nzenguate n’eña ot’e n’a ra nt’ani. Ra Nda Primo bi dädi: “tsaya, thogi ri zi makä ndom’i Nda Beto”, ra nthädi ja ndunthi ya muhui, habu: tsaya, thogi, n’ehe di hneki ra ri, nura zi gehni di hneki ra t’ek’ei, n’a ra muhui, makä nura ndom’i, pa ya hñähñu, nuni maa ge ra ndom’i o ra tsaya.

Nda primo, ma ra noya ndom’i pa dä mangä ra nguu, ma xo’tho ra noya ena: “tsaya, thogi ri zi makä ndom’i”, njani thädi nuä ra nt’ani bi t’ambi, nuna ñani dinjot’i n’a ra nt’ani ne n’a ra thädi.

Ko nuna ra ‘befi ra nzengua, di hneki ge ra Nda Primo ya bi ja ra kohi, sehe bi nkohi ra pa, ra yaä ne habu da ntsudi. Ga’tho njani pa ra Nda primo, ya bi nja ra kohi ko ra noya, bi tsogi ra noya.

RA NKOHI KO RA NOYA
Nuna nkohi, kot’i ra nkohi ra ‘ñangi ne ra nzenguate, payä ñahñu ra nkohi ra noya, hima hyoni da nja ya nkohi ngu fädi ra paya, “ra nkohi ra noya” gehni “ra t’ek’ei ne ra nkohi” ra muhui ra “nkohi”, gehni n’a ra noya bi tsogi, pets’i da ‘befi.

Pa ga handihu xahño nuna nkohi noya, gehni n’a ra nkogi habu thoki ma n’a ra pa, ngu engä ra Nda Primor: -Pe uä ehe ma n’a ra pa ga ñahu (udi ra hmi pa ya hinte da mangä na b’efi).

Njani, dä ‘bati ya ñani, da nja ra t’ete o dä hmangä ma ra ya noya, ngeä ya ja ra nkohi ko ra noya, ya bi tsogi ra noya, maske ma n’a m’iki ra Nda Primo bi n’ena: ge mi o’tho ra tiempo, mi ja ndunthi ra ‘befi. Pa da thandi ra pa, tsokuabi ra mfeni nuä ra jä’i ne da y’ot’e ya t’ani, pe hinda thogi ndunthi ya pa, bu da njani, da medi ra muhui ra noya.  

Ngu nuu xa ya mui, nuya ya nkohi da thoki, ra ngeä ra Nda Primo bi pati ra ñani: -(Bi zofo ma ra ya jä’i, bi pati ya noya), ¿te mangä ra b’ot’i ena?… (njabu ya bi hmangä ma ra ya noya, ya nu ra b’efi ra tsuta ya hinto bi beni…).

Pa ga yandi xinhñohu ra nkohi ra noya, ma ga handihu n’a xeni nuya noya bi mangä Nda Beto ko ra Nda Primo, nuä ra pa bi t’otue ra ntsonte, habu bi mañu:

Nda Primo: geä da hñähubu… ga ñahu ma n’a ra pa…
Nda Beto: Ndebu… pungägihee ma zi tsonte dä othee…
Nda Primo: ya ge te beä, ga nuhu ra paä da kohu…”[12]

Ma ga hyadihu ya noya ra Nda Primo: geä da hñähubu, kongehya ya noya, ya hinte da hmanga ma raa, ma n’a ra pa, da hmaa, ra ngeä mangä ma n’aki: ga ñahu ma n’a ra pa…, Ra Nda Beto bi dädi: Ndebu…, kongehyu ya noya, bi hyandi, ya ja yankohi.

Kongehna nkohi, uni ra tsofo ne ma ge ra nkohi ra noya, gehni di hneki ra nkohi, ne ra ‘befi da thoki xahño, ngu da yhandi matsuu, uni n’a ra tsofo ne maa, rankohi ra noya, pets’i da thoki, da nja na nkohi, dä hneki ra t’ek’ei ne ra nkohi ya ‘befi, ngu hinda ja njani “da tsoki ra mui, da tsoki ya mui ya jä’i”[13], kongehni, ra Nda  Primo, hunts’i ra mfeni, pa da hyandi bu ma juani nuä ne da mefi nuä ra jä’i da y’ote ya t’ani.

Ngu xa da thandi nuna tsofo “da thandi hanja handi ya mui ya jä’i, nuu mangä ya noya, kongehyu thots’i ne udi ya mfädi, ya muhui ne hanja da mui ya jä’i, ngu ya njamfri pa ya bäsjä’i”[14].

YA NT’UDI RA NDA PRIMO, PA HANJA DA JA RA ‘BEFI RA ZI TSUTA 
Nuna xenina ma ga handihu ya noya ra Nda Primo pa da ´ñudi hanja da: k’uts’i, da yut’i ne da hyeki ra zi tsuta, n’ehe hanja da mefi nuä poni ngu ra xite  ne ra thexi, n’a ra ‘befi pa ya njamfri ya ñahñu, ja ndunthi ra muhui, ne di hneki ja ndunthi ya mfädi.

Descripción: C:\Users\SEP\Desktop\TRAB CONACYTE GRACIELA\RA DOTSUADA (PRIMO)\P160412_11.34.jpgPa ra Nda Primo, ra nt’udi, hinda thots’itho ya mfädi sehe ko ra noya, hina, n’a ra nt’udi, pets’i da hyandi ne da mefi, hinge sehe udi na ‘befi, nuni uni ya tsofo de hanja da ‘befi na zi ndäpo, da mudi hanja da t’ut’i ne da the. Nuya nt’ofo ma ña, da handihu ya nkohi pa bi ne bi mfaste ra Nda Primo, ne da ‘ñudi ya mfädi, gehyu ma thoni pa ya mui ya ñahñu, da ‘befi njani di hneki ya nkohi, t’ek’ei, ra njanfri ra noya, n’a ra ‘befi ma hyegi, nuä to’o da ‘ñudi ngu ne to’o di ñ’ani, di hneki n’a ra ‘befi ma hyegi, rankohi ra noya, njani hima thoni ya nkohi ngu ja bie.
 
Njani bi nja ra ntsonte, nuä ra yaä xki nja ra nkohi, ra ntsudi bi nja ha ra nguu ra Nda Primo, gehni da ju ra ‘ñuu pa da zot’e ha bi ja ya zi tsuta. Nuna ntsudi bi thoki ya nzengua ngu xa nzäntho, ma n’aki, ha nuna ‘befi di hneki ra mfats’i ra Nda Beto, gehni xa mui ga’tho ha nuya ya nkohi, xa bi mfäste ndunthi pa bi nja nuya ya nkohi, bi mfaste ndunthi pa bi nja nuna ‘befi.

Nu ra paä ra Nda Primo, ya xki hyoki pa nuna ‘befi, hinte bi tarda, bi gu ya mpefi, bi ‘ñudi, ne bi hyoki bi ´ñena:

…ga thuä nuna ra thekä, to’o ra thekä tsuta nuna…[15]

Nubu mi mangä njani, mi udi ya mpefi pa to’o handi, da hyandi hanja di thoki, hanja äni ya y’e, hanja di japi. Bi uadi bi hyoki ya mpefi, bi pont’i ra r’onjua, gehni da y’uts’i, pa da hä ya y’etsuada, njani bi nja ra ‘ño, pa ha bi ja ya zi tsuta.
Ya bi zot’e n’aa, ra Nda Primo, bi hyoni habu bi hñuts’i ra r’onjua, pa da za da y’ui ya y’etsuada, nuu ma da hyeki ne da hñats’i pa da de, ngu ma ra ya mpefi nuu di hña pa nuna ‘befi.

RA NXÄNDI NE RA ‘BEFI RA ZI TSUTA
Ngu ga handihu, nuua fudi ya nt’udi ra Nda Primo, nuna nt’udi ma n’a di hneki ngu ya tsofo de hanja di ja ra ‘befi ya zi tsuta, n’ehe maa, ge ma thoni da t’uti nuya ya mfädi ya bäsjä’i. 

Nubie bi mudi bi hyeki ya y’etsuada, bi hyoni n’a ra mut’i mi ja, bi hyoni nuä xa hño pa bi k’uts’i, nuä ma hotho, nuä di hneki ge dante, bi k’uts’i, bi guts’i ko ya y’e, himi otua nkaso bu mi ja ya m’ini, n’ena ngu ya di mpadi, ko nuya ya hmadi nuna zi ndäpo xi di hotho, ra geä kongatho ra mfädi bi xukuä ra zi ua, hakua ya paxi, ne bi zogi xinhño pa da y’ut’a ma n’aki, nubie bi jani, ena:

“Nuga, nuna zi tsuta pa da nxändi, pa da xändi nunca da m’edi, nuä ga k’utsui nua ngu nuna xä hyo pa da t’ut’i, xina, nuna gehna xä hño nuna pa da tut’i…”[16].

N’a ra ‘befi hoki kongatho ra johya, udi hanja da japi, handi n’ena ngu ra jä’i, ge padi nuä te t’otuabi, nuna ‘befi di hneki xinhyo nubu ena: zi tsuta, ra noya zi, ja ndunthi ya muhui, n’a ra noya ri, ri boni ra hmadi, xa sehe ne ra t’ek’ei ‘betsui na zi ndäpo, rangeä handi ‘ñena n’a ra jä’i tsa ne ode te sipi.

M’efa bi n’ena:   
“…ne xukuabi ra zi ua njaua… ga xukuäbihu pa nubie ra tiempo bi ñaxa ra zi zäna, pa xa hño, pa ge nuä ra pa xa hño da kutan’a njaua, nepu ga utuahu ja ra, ja ra zi xihmai…” [17]

Nubie bi uadi bi xukua ra zi ua, bi unga n’a ra tsofo, pa da t’ut’i, da thandi xihño nua ra pa pa da t’ut’i, nubu ra ñaxazäna. Mi ña njani, mi honi ra hai nuä xa hño, habu ra zi tsuta da za da nxändi xihño. Bi gu ra mpefi, bi xet’i ra hai, ko nuä ra mfädi pets’i, japi nsedi, pe sehe nuä ma thoni pa da xet’i, pa umba n’a ra hoga mui ra zi hai.

Nuna noya ena:o ga ut’i ja ra, ja ra ximhai…, di hneki ra johya, hanja handi ra ximhai. Ra hai ne ra ndäpo, n’ena gehni sehe, ra ngeä umbi ra njamadi ne handi n’ena ra jä’i, habu tsa ne ode te t’otue, ra ngeä thädi ne uni nuä honi ya jä’i, nubu da su ko ra t’ek’ei. 

Nubie bi uadi bi k’uts’i ne bi ut’i na zi tsuta, bi utsuä ra hai ra nthets’i ra zi ua, njani, pa njani dä m’ai xanhño, hinte da y’otue ra tse, ra pa hyadi, n’ehe bu da thogi n’a ra mboni hinda y’ent’i.

Bi gu ra nthekä tsuta, bi hyoni nuä xanhño, ngu n’ena ma da kots’i nuä ra nsute xa hñani, bi gu n’aa de ra mut’i mi ja, n’ena ngu di mfats’i pa hinte da y’otue nuä ya xuhyaa n’a ra pa ngu n’aa, ne nuna y’othai, hingi tsope ra y’ee ma xo’tho ra jeya.

Descripción: C:\Users\SEP\Desktop\TRAB CONACYTE GRACIELA\RA DOTSUADA (PRIMO)\P160412_10.42.jpgBi mudi bi hyeki ya y’etsuada, ko nuä ra tsedi ma thoni, njani hinda tsoni, bu hinda ja njani, m’efa bu da y’api ra mfats’i ma n’aki hinda umbi, bu da thoki xinhño, da ungä ra mfats’i asta ya habu hinda za. Ra Nda Primo ungä n’a ra hmati, poni ngu n’a ra tsofo, ma thoni pa  nuna ‘befi. 
 “…nuge kuando nuna zi tsuta ya ne ra nthet’i, hingi thet’i, hingi thet’i numas porque da thet’i… de ra, nuä… ra befi embi pa hinda tsoni, porque nu ya zi tsaniho hinda theki, nubu ga yeki ngu ra clase nuna, nuna ya ne ra ntheki, nuna da za ga heku, pero nubu kuando hina, hingä asta cuando da hogi, y pa hinda, pa hinda, pa hinda, tsokä nuna zi tsuta…”[18]

Nuya ya noya, habu mangä ra nsuki nuna zi ndäpo, nuä tsa pa da theki, nuä ra nt’udi mangä ma juani, da hyandi ne da mefi. Ma thoni da thandi n’a tuki ya noya habu ena: nuna zi tsuta ya ne ra nthet’i nuä njani maa, di hneki, nuna zi ndäpo, gehni xipi ra jä’i ge ya tsa da theki. Njani di hneki ya mfädi ne ya njamfri ya jä’i ñahñu, habu handi ge nuna zi ndäpo n’ena ra jä’i ma te ja. 

Nubu bi ‘ñena: hingi thet’i numas porke da thet’i…, ma ge n’a ra ‘befi, hingi thoki bu hinxä hñani n’a ra nt’udi, da thandi, hanja ra ‘befi, ngu ena, da thoki xihño pa hinda tsoki, nuna zi ndäpo hinte da uni.

Pa hinda njani, uni n’a ra tsofo ge nu ya zi tsaniho hinda theki, nubu ga yeki ngu ra clase nuna, nuna ya ne ra ntheki, nuna da za ga heku.

Da thoki xinhño nuya ya tsofo, da te xinhño nuna zi ndäpo, nuna tsofo ge ena, nuya zi tsuta, tsa nuä t’otue. Ra ngeä ga handihu nuna noya zi, ngu da mahyu ri mudi. Ma ga handihu ma n’aki, ngeä ha ya noya ya ñahñu, ja ndunthi ra muhui, ngeä nuna noya ma ra t’ek’ei, ne ma ge ya ndäpo ne nuu ja ranthets’i ya jä’i ja ra te, tsa te t’otue, tsa ra hmate, ngu da thandi ge ra jä’i ne ra ndäpo di ñaniyu, ngu nuä dä uni njani da hñani.

To’o da mpumfri nuna hmati, da medi ra nkohi ra jä’i ko ra ximhai.

Njani ra Nda Primo xa ena: pa hinda, tsokä nuna zi tsuta… (para que no se descompongan estas penquitas delgadas “…ya ge nuna, geha ya ma tiempo, xa ne ma… ma zi xita ma m’et’o y nuna bi t’utkähe ha gra hetkehe, ha gra xändi hee ma n’aki, pa hinda medi…”[19]. Nuna noya. ma zi xitahu, maa, nuya ya mfädi ya jä’i ma ham’u, xa thots’i n’a ra mui ngu n’a ra mui. 

RA ´BEFI RA ZI TSUTA
Pa da ‘bets’i xinhño n’a ra mfädi, ra ‘befi ra zi tsuta, ya nt’udi ne ya tsofo, unga ya ntsom’i njani:

…tsokuahu goho, kut’a ya zi y’e
…hinge xa ga däma hekuahu ne ga tsogihu honda ra zi… mui
…mant’a da za gä he’kju
…ra jeya ya mi za da hyekä ma n’aki…

N’ena ya bi uadi ya tsofo ra Nda Primo, ngu n’a ra hoga xahnate, habu handi ra muhui nuna ‘befi na zi ndäpo, tsogi ra hmati da thandi ya xuhyaa ra ximhai, pa da ungä xinhño ra sofo, nehe maa, ma thoni, pa da juts’i xinhño n’a ra sofo de nuna zi ndäpo. N’ehe nuya ya tsofo, hanja da mefi ra zi tsuta, pa da got’i nuya mfädi de ra mui ya ndäpo ne nuu ma ra ja, ja ra ximhai, ngu ra zäna ne ya pa ya y’ee, mangä njaua:    

pe kuando ra nduzna hingi debe da thet’i,  da ndotsi nuna zi tsuta o da y’ot’i…
…ma hämu mi ja ra zi y’ee, ra ngeä na zi planta mi te mant’a, nubie ya hingi u’ai ndunthi… nubiu di tarda n’a zi tuki… pa da za da theki…

Nuya ya noya ra Nda Primo, ma, bu hinto da hyandi ra bui ra zi nana, ya zi tsuta hinda te o da du, ra ngeä, da t’ode nuya ya tsofo, njani da thopi, na zi ndäpo, dä joya ko nuä ra zi tuka y’ee tagi, ha nuya ya y’othai.

Nubie bi hyandi ra Nda Primo, ya bi thots’i ya mfädi ma thoni, bi t’ungi ra r’onjua, bi y’ui nuya y’etsuada xki hyet’i, bi hyoki ramatsuu pa da thandi xinhño nuna ‘befi. Ma hanja da y’ui, di pont’i nubie da hñats’i.
Descripción: C:\Users\SEP\Desktop\TRAB CONACYTE GRACIELA\RA DOTSUADA (PRIMO)\P160412_10.49.jpg
Bi uadi bi y’ui, bi guts’i ra r’onjua ha mi ku ya y’etsuada, bindude ha ra xutha, njani hanja häts’i ya ‘bats’i ya dangä jä’i ya mui ya hñähñu, bi hñats’i pa ma dä de, nuna ‘befi thoki ma n’a ra luga, habu ja ya mpefi pa nuna ‘befi.
 
NUÄ THÄMBI YA ZI TSUTA
Pa da uadi ra ‘befi ra zi tsuta, nubie ra Nda Primo, ma da ‘ñudi, hanja nuna zi ndäpo umbi te da zi ya jä’i. Hoki n’a xeki habu xa hyoki ra nguu, habu ja ra xudi n’a ra t’ähi, ngeä nuni xi tseti, xanhño pa ya ´befi xi tsedi, ´ñena xi ho nuä ra ‘befi dä t’umbi nubu ma thoni.

Ra thetsuada thoki de ga xudi n’i’tho. Nubu da uadi da ntexi, ma da heki ma raa, pa ri hyaxä da de, rindee ma dä tsonte: ma dä k’äts’i ra n’angu, pa dä ntsisei, da ñani de nuä xa hyandi ne xa mui ra paya, nuna tsits’i hyastho dinja, nuna mui gehni ya mui ya hñähñu, habu ya nkohi, thoki nubu dintsoni o di nkat’i, nuya ya nkohi, di thoki, hima thoni te da sipi o te da t’otue pa da hyoki, sehe ko ra noya da thoki ya nkohi.

Nubie ra Nda Primo bi thoski habu ma da ntexi, bi mudi bi n’ena: “Nubie ma ga xukä nuua pa hinda, hindä ntsongä nu ra xite…”.

Nuna ñani bi mangä Nda Primo, ena ge nuna msuki ma thoni, bu hinda thoki, nuä da thäi da ‘medi ra muhui, n’a ra ‘befi da tsoki.

Bi mangä nuna tsofo, bi sige ko ra ‘befi ne bi ungä n’a ra hmati: “…n’ehe ga häkuähu nu ra m’ini nu zi tsuta pa hinda, pa hinda, pa hinda tsate ra m’ini…”, da tsuhu ma n’aki ra noya tsate, nongä na ndäpo ‘ñena ra jä’i pets’i ra ne, xa gä mahñu, pa ya ñähñu, ya ndäpo ja ra te ngu ra jä’i.

Descripción: C:\Users\SEP\Desktop\TRAB CONACYTE GRACIELA\RA DOTSUADA (PRIMO)\P160412_11.25_[01].jpgBi gu ya mpefi, bi mudi bi mungä ya y’etsuada ko ra munxi ko n’a do, xa thoni pa nuna ‘befi. Ko nuya yoho ya mpefi tuni habu xampidi ra y’etsuada, njani da za da the pa da thäi ra thexi ne ra xite. Xa di ja ndunthi ya m’iki asta da uadi ga’tho nu’u ba hä. Ngu n’a ra xudi di nt’ode ra ñuni ra ‘munxi, n’ena ngu ra njamfri, ge ra ‘befi ra zi tsuta tetho.

Ko n’a ra xuhyaa, pente nuya ya mfädi hinto da bäni, ra Nda primo mangä te ra ‘befi n’a ngu n’a ya mpefi, nubu maa, di hneki ha ra hmi, ya da nehma, nuna ‘befi da juts’i ma n’aki ne da thoki, ngu n’a ra ‘befi manthoni pa da ñuni ya bäsjä’i.

“…nuna ra thuhu ra munxi, nu nuna ra thuhu ra t’oy’e pa da mihi n’a ra tsuta njaua… nubie ko nuna ra zi zaa ra thuhu ra m’atie pa gi pani njaua nu ra tsuta… ne gi te njaua…”

“Nu nuna ra munxi ma thoki ko ra zaa ga t’ähi, nupu pa ra dä munga ra tsuta njaua y nuna ra, nuna ra zi do ra thuhu ra mundo, nuna ra mundo y nu nuna ra thuhu ra theexi, nuna ra thuhu ra boja thexi y nuna zi zaa ja nuua, nuna gehna pa habu da totsan’aa y da za pa da de ha nubu hinda za da te y nu nuna ra thuhu ra, nuge ra, nuge nuna ra, nuna ra zi zaa nuna gehna ra zaa de ga tähi, nuä da thoki pa da za da de ra tsuta njaua… To’o da ma ra thuhu ra menithexi y nu ra kompleto di enge ko ra xekä zaa ra thuhu ra m’at’i…”

“nuna gatho ya mpepi gatho da heki ja n’a ra tähi to’o da hekä ha ra t’ähi, da hoki nuna y’e ga thexi ne nuna meni, na b’ai n’ehe gehni pa da totse n’aa, da za da de nu ra zi tsuta”[20]

Nuna xeni ra nt’udi ra Nda Primo, maa hanja da ‘befi, ne da thoki nuya ya mpefi pa da juts’i ra xite ne ra thexi.

Nuna ‘befi pa da thäi ra ‘befi, da thandi n’ena ya zi tsuta, xa te t’otue, ngeä xa fem’i ne t’est’e, nuä ma juani, nuna ‘befi thoki kongatho ra paha, kongatho ra mfädi, ne nuya mfädi, sehe ya y’e xa megi ko ya ‘befi nsedi ya jä’i ra hmuntsi ya hñähñu, ja nuna thexi, di ja ma hotho ne ja ndunthi ra muhui, da ja njani, poni ra ya ‘befi xanhño, nuyu thani ko ra johya, padi ge nuna ‘befi, gehni da boni pa te da zi ya ñ’oui, ra ngeä da hnutua ra hmi xinhño pa da boni xinhño.

Nuna ‘befi fudi nubie da k’uts’i, da y’ut’i, da hyeki ya y’etsuada, da thäts’i ne nubie sta da the, ga’tho nuna ‘befi di hneki ra t’ek’ei ne ra nsute di t’umbi nuna zi ndäpo, ga’tho njani, pa da hneki n’a ra hoga sofo. Hanja hoki nuna ‘befi ra Nda Primo, njani xi di hneki xinhño pa ya mfeni ya hñähñu, nuya ndäpo ja ra te ne tsa te t’otue, njani kotsi nuya nsute xa t’umbi.

Ko nuna ‘befi njani, di hneki nuä ra t’ek’ei ja ra tsuta ko ra Nda Primo, n’a ra nkogi, ga’tho ha ya ‘befi di hneki ge ja ra t’ek’ei, ra Nda primo, umba ra mfats’i ma thoni nuna zi ndäpo, n’ehni thädi ungä n’a ra hoga sofo,uni xinhño ya ‘befi pa da nja te da zi ya ‘ñoui. Nubu da thandi nuna xunhyaa ne ra nsu t’umbi ra ‘befi ra zi tsuta asta da thäi ra thexi ne ra xite, ra Nda Primo, udi ne thotsi ya mfädi xinhño de hanja da ‘befi na zi ndäpo, tom’i xahma da bädi ya bäsjä’i.

Descripción: C:\Users\SEP\Desktop\TRAB CONACYTE GRACIELA\RA DOTSUADA (PRIMO)\P160412_11.25.jpgPa da uadi nuna ‘befi de ra nt’udi ra Nda Primo, n’a ra ‘befi, habu di hneki ra nsute t’umbi ra ‘befi poni de ra tsuta, gehni n’ehe ge di hnutuä ra hmi, ra ‘befi, habu ra Nda Primo udi hanja da thoki nuna ‘befi, habu da uadi da y’est’e ra xite pa da guki ra thexi, da ini ha ra hyadi, ne da guts’i, njani da zogi xinhño pa da t’umba ra ‘befi o da ‘ba, ga’tho nuna ‘befi, ra zi tsuta bi kotsi ya nsute bi t’umbäbi nubu mi honi, pa da thoki nuna ‘befi, ma thoni n’a ra mfädi ne n’a ra ‘befi, sehe nuya y’e padi nuna ‘befi, ngu hina himbi ts’udi ra ‘befi mi thom’i, ya tsofo, di hneki ha ya noya ra Nda Primo, nubu mi tungi ne mi ma ra ‘befi ra xite ne ra thexi.   

 “…nubie ya asta gi ja nuna ja ingä nuna xite, nuna xite n’ehni da t’ini ko mucho kuidado pa hindä, hindä tsoni ga käxä nuua ha na zi boja nuna, pa nuna gehna da yot’i y da thai porque nua ma paya bie, nuä da thanga nuä na, nuna zi producto ga emfu necesita di xi nt’axi, nubu hinxa t’axi hähä di sirbe pa gi xut’a ra… pa ra mohi, pa na xano de ga sei, porke pa nua da ja nuä ra sei nuä ge nuä ra xano hindi debe ge da sut’i ko xabo sino que ga xuthu ko ra, ko nuna zi xite y kongehna nuge di hakua ra ue y xä, xa hño pa da menthi ra sei n’aa, ko ra nsuki nuä ra xite … Hi hange ra ngetho bi muntsä nuä ra xite xa hño, nuä xa nt’axi da past’i pa da hneki xi hño ra, nuna ra producto… maga xuthu nuna xano y njani nuna da, nuna da nja ra fugi ñ’ena gi japä ra xabo, pe hingra xabo nuna ra zi xite di neki xi hño, da t’axkä nuna xano y da za y da menthi ra sei ra jä’i… jaua ra xano bi t’axki di neki xa hño pa go da t’umbi ra sei ra vecino… bueno, nubie, ma ga ingä nuna, nuna thexi pa da y’ot’i y ma ga uxa nuua hma ha ra zi zaa para da y’ot’i xa hño ya njabu da za, bu da za da b’a… xää… y nuna gehna ya, nuna ya xa y’ot’i ya nuna xa hño pa gi hñaxa tai, njaua ra y’ot’i y listo pa gi hñaxa tai…. Njabu nixi da te ma tsuta, jajajajajajaja ndehaä njabu ra b’efi…”[21]

Nubie bi mangä ya noya ne bi mangä haja da thoki nuya ya ‘befi, ra Nda Primo ena, habu da zoho ha nuna ‘befi, ja gehna bi uadi ra ‘befi ra zi tsuta, ne nuu ma ra ya noya maa, da thäi ra thexi ne ra xite, fudi ma n’a ra ‘befi, habu di hneki ra mfeni, ne nuä ra ‘befi hoki nuya y’e xa zät’i ne xa pot’i ko ra hyadi, ya xä bätui ntsedi ra ‘befi de nuyu ya jä’i ñahñu, nuya ya ‘befi, nuyu thogi ma n’a ra ‘befi, da thoki ya t’exke, ya nthähi ne ma raa nuu honi ya mui ya jä’i, nuya ya ‘befi ma n’a ra m’iki da hmaa hanja di thoki. 

Nubie bi uadi bi ñauin’aa ne bi thandi ra Nda Primo, hanja di j ara ‘befi ra zi tsuta, fudi da xändi, da mefi ne da hñambi ra thexi ne ra xite, ha ra noya, ne nuä bi ‘ñudi bi hneki ra hmi, ja n’a ra xunhyaa habu nuna ‘befi na zi ndäpo, ngu umba ra tsom’i, ngu handi ge nuna ‘befi di medi, ya bäsjä’i pefi ma ra ya ‘befi pa da ñuni.

Njani, ga’tho ndunthi ya ntsonte, thoki ya nkohi, gehyu xa ya mui ya ñahñu, nuä ma thoni, bi maa ne bi ‘ñudi, nuä xa mui ne nuä padi, nuä ma hotho, bi ‘ñudi hanja di thoki nuna ‘befi, nuna ‘befi xi bi hneki ndunthi ya hmati ne ya tsofo, da thandi nuya mfädi ngu enga ra mfeni ra Dr. Paoli, gehyu ya nt’udi poni ya tsofo, nuna di hneki njani ngeä ha ya noya ena, bu hinda thandi nuya ya hmati, ya zi tsuta da medi, njani ha ra noya thotsi ra xunhyaa, ma thoni ge ya bäsjä’i, da mefi nuna ‘befi ne da medi, ‘bu hinda beni njani, da medi ya mfädi ne ya muhui ya ñahñu, n’a ra mfädi ngu ndunthi ya jeya xa ‘befi.

Nuä ma hotho bi hneki ra ‘befi ra Nda Primo, nubu thotsi nuya ya mfädi, hingi mantho, petsi da hyoki ngu nuä sipi, nuna ‘befi, bu hinda japi ra ntsom’i, ra joya ha nuna ‘befi, hinda japi ra joya nubu da mefi, nuä ma hotho pa ya ñahñu, “n’a ra ‘befi da thoki ko ra ndumui, n’a ra ‘befi da ja ko ra ndumui”[22], ga’tho nuä ya ‘befi thoki, da thoki ko ra johya, kongatho ra ndumui ne ra t’ek’ei, udi ge n’a ra ‘befi, gehni ma hotho, ma n’a ma hotho, bu da thoki ko ra johya ne ra t’ek’ei, njani, m’efa da hñani n’a ra njut’i ne n’a ra muhui ma hotho.

Nuna ‘befi de hanja da thoki ya zi tsuta, thoki ko nga’tho ra johya, umbi ra te, ra ngeä hnutui ra hmi xi hño, fudi nubie da t’ut’i, met’o da xukui ra zi ua, pa da hñakui ya paxi, nuna ‘befi ma nthoni, njani nuna zi ndäpo, da johya, ya di ‘bai, kongatho ra johya da kotsi nuä ra nsute bi t’umbi, nuna mui ja ra jä’i ne ra ndäpo, di hneki nubu bi n’ena:
 
“Nuga, nuna zi tsuta pa da nxändi, pa da xändi nunca da m’edi, nuä ga k’utsui nua ngu nuna xä hyo pa da t’ut’i, xina, nuna gehna xä hño nuna pa da tut’i ne xukuabi ra zi ua njaua…)[23]

Da thandi nuya ya noya mangä Nda Primo de hanja da mefi ra zi tsuta, nubu bi ‘ñena “pa da nxändi”, di hneki ra paha da ñ’udi hanja da t’ut’i, pe ha ra hmi ne nuä pefi, ja n’a ra xunhyaa ma thoni da xändi, ngeä handi ya ne da medi, nu na mfeni ra Nda Primo, nuni di hneki nubu ena: nunca da m’edi”, udi da thandi, ra nt’udi xa ja ndunthi ra xunhyaa, ngu di hneki, ma thoni ge ya bäsjä’i da mpuntsi pa da hyandi ge ya zi tsuta, hinda thogi ndunthi ya pa, ya hinto da ‘mefi, da medi te da zi ya ñahñus.

Ngu da thandi, petsi ha ra mfeni, n’a ra mfeni hinxa hño, beni ge bu da medi nuna zi ndäpo, da medi ya mui ne ya njamfri ya hñähñu, nuna xunhya di hneki nubu ena: nunka ga behu porque nuä xa geä ra befi ra hyoya ñahñu…”[24], ma hotho nuya noya maa, n’a ra xunhyaa hingi ntheui ra mui, ga’tho nuya di hneki, ha ya nt’udi, ra muhui nuna ‘befi, n’a ra ‘befi, ngu da njani, da medi, ne da ‘bepi ra muhui nuya mfädi ma hamu.

Njani di hneki ja ra hmi ne ngu nuä di nt’ode ha ra noya, umbä n’a ra hmat’i ya bäsjä’i, nubu ena: “nuä xa geä ra befi ra hyoya ñahñu”, nuna mfeni, jakju ya behñu, gehni di hneki ge petsi n’a ra xunhyaa xintsedi, da za ga benhyu, gehni n’a ra xunhyaa poni ra mui, bu hoki ra ‘befi ra tsuta hoki kongatho ra ndumui, nubie ¿te ga behñu, nubu di hneki ge petsi ndunthi ra xunhyaa, nuna zi ndäpo ne da m’edi?, n’ehe ngeä nuna ´befi ya hinto pefi, ra ngeä ra ‘befi ra zi ndäpo, ya o’tho ra ndunthi ra muhui, o n’ehe thandi ngu n’a ra ‘befi thoki nubu ma thoni.

Di t’ode ha ya noya, di theki ha ra ‘befi ne ra hmi, ra Nda Primo, n’a ra xunhyaa xintsedi, handi bu da m’edi nuna zi ndäpo, da medi ya mui, habu xa thogi ndunthi ya jeya, gehni miä mui mi thandi ne mi umbi te mi tsi, nuna xunhyaa ma ya handi xinhyo nubu bi ‘ñena: “hyoya ñahñu”, Ngu ga handihu nuna noya, n’ena ya jä’i, xate honi, o’tho te da zi, pe hina, ngu da thandi mantsu nsedi, nubu da thandi ra hmi, ne nuu ri bonga ya noya, da hneki ha ya hmäti, ja n’a ra muhui xintsedi, n’a ra ndumui, ga’tho nuyu ya ndumui di hneki nubu da mefi ra zi tsuta.

Ga hanthu ma n’aki ya noya “hyoya ñahñu”, nubu ena hyoya, pa ya mfädi ya ñahñu, nuni ena: hinte petsi, ya jä’i xi thogi ndunthi ya xunhyaa, hingä ma hyegi ngu ma r’aa ya hmuntsä jä’i, ngu ga yandihu nuya ya noya ne nuä manga ra hmati ra Nda Primo, nuna hmati ja ma n’a ra muhui, pa ya ñahñu, nuna mfeni, nuna dängä mfädi o’tho ra muhui, ya ge, ga’tho t’uni konga’tho ra hmate, kongatho ra joya, konga’tho ra mfeni pa thoki ra ‘befi, nuä di hneki nuya mui, ga’tho nuä ja ha ra ximhai o’tho ra muhui, hingi y’ode xa thutsui ndunthi ya muhui, rangeä nuna noya, “hyoya ñahñu”, de ra Nda Primo, ya ñahñu, nuä uni, uni kongatho ra mui, konga’tho ra johya, ne o’tho ra muhui.



[1] Representante de la Asignatura Hñahñu por el estado de Hidalgo. Maestro bilingüe. Saturnino Melquíades Ambrosio Mezquite  recibió beca del Fondo sep/seb Conacyt 2009 para la realización de este estudio.


[2] Ud. podrá observar el video en el blog: Programa.lengua.indígena en la siguiente dirección electrónica: http://sobreellenguaje.blogspot.mx/

[3] Ya noya bi thäi ha ya t’ofo Njaua ra t’ot’i ra hñähñu, ha ra  hñato hmuntsi ba nja m’onda ra , ra diciembre 2008, yabu bi mui ya ngut’i di ñaki ra hñahñu.
[4] Ya xekä mfeni bi thäi ja ra Yá Hnini Ñöhñö Maxei, Diccionario Otomí, Santiago de Querétaro, Qro., ra mayo ra 2010.
[5] Nuni ra hñäki ra tsuta, habu bi thandi xihño, hnanja di ñaki ga hñähñu, bi thandi ge hingä ma hyegi da hmangä hñämfo ne hñähñu, ga hñähñu, gehni n’a ra ndäpo petsi ya tsut’a xuta, nuna zi ndäpo petsi ndunthi ra muhui pa ya hñuni ya jä’i ra ‘batha ra bot’ahí, xa su kongatho ra johya, ra t’ek’ei, ‘ñena n’a ra jä’i, ra ngeä embi ra zi tsuta, ga hñämfo, ra zi tsut’ä xuta.
[6] Ya noya bi hneki, nuu mi mangä ya jä’i ha nuna xekä hnini ha ra mengu ra Nda Primo, ma thoni da thandi ra ´befi ra zi tsuta, n’a ra ‘befi bu da medi, pa ya dangä jä’i, da medi ya mui ya ñahñu.
[7] Ya noya bi hmangä ha ra ‘befi “El conocimiento y desarrollo del lenguaje en la educación intercultural bilingüe de las niñas y niños indígenas. Educación básica primaria indígena” Bi mangä ra Dr. Ernesto Díaz courder.
[8] Ra muhui bi thäi ha ya béfi ga nt’udi “El conocimiento y desarrollo del lenguaje en la educación intercultural bilingüe de las niñas y niños indígenas. Educación básica primaria indígena” bi ungä ra Dr. Antonio Paoli.
[9] Ya ñani binja ko ra Nda Beto, ha nuna xeni ha di ntsudi, di munts’i ne di ñaki nuä xa thogi ra pa, na xeni habu di munts’i nuya ya mpädi ra Ra Nda Primo, sehe tsoho ne di munts’i nuu ya jä’i fädi, ra ngeä, nuä hmangä njani, ri hyaxä da thoki, gehni n’a ra xeni habu thoki ya kohi.  
[10] Diálogo que surge con Don Primo dentro de la plática que se estaba generando, con la persona conocida (Don Beto) y los asistentes que en ese momento se encontraban en este lugar, más esta platica, fue dirigida al profe, así nombra a Don Beto a la persona que está recabando los datos, en donde se nota a don Primo del interés que tenía sobre el tema de la práctica de las penquitas delgadas.  
[11] Yä ñani binja n ubu bi nzenguate ra Nda Beto, nuä ra pa bi tsoni ha ra nguu ra Nda Primo  nubu bi thoki ya nkohi, da thambä ra k’oi ya ‘befi ra zi tsuta, binja xudi n’i’tho, njani ya tsonte ya mui ya ñahñu pa hyoki n’a ra nkohi.
[12] N’a zi xeni ra ñani bi j ara Nda Beto ne ra Nda Primo, nuä ra pa bi tsoni ja ra nguu.
[13] Ya theti bi thandi ha nuna nsadi. Enfoque de la asignatura de Lengua Indígena y problemática de la enseñanza de la lengua en Educación Intercultural y bilingüe en contextos escolares, del diplomado “El conocimiento y desarrollo del lenguaje en la educación intercultural bilingüe de las niñas y niños indígenas. Educación básica primaria indígena”
[14] SEP-DGEI, Lengua indígena Parámetros curriculares.
[15] Ra noya ra Nda Primo, bi thai ja ra ‘ñangä k’oi, nubu mi heki ya zi tsuta.
[16] Ya noya ra Nda Primo, nubu mi k’uts’i ya zi tsuta.
[17] Ya noya ra Nda Primo, nubu mi udi ne mi maa, bu hinda thoki njani nuä ra ‘befi nuna zi tsuta, pente hinda uni n’a ra hoga sofo.
[18] Ya noya ra Nda Primo, nubu mi heki ya y’etsuada.
[19] Ya noya ra Nda Primo, nubu mi ungä n’a ra hmati o n’a ra tsofo de ra ‘befi ra zi tsuta, unga ra tsofo ge nuna ‘befi dä m’edi, ge ndunthi ya mui xa thogi, mi ja ne mi hneki ha ya ‘befi ya hñähñus.
[20] N’a xeni ya noya ra Nda Primo, nubu mi udi hanja da the ya zi tsuta, njani da thäi ra thexi ne ra xite, ya ‘befi thäi ha nuna ndäpo, ha nuna ñani, hma ya ‘befi n’a ngu ya mpefi ma thoni pa nuna ´befi.
[21]  Ya noya bi thäi ha ñani mi ja ra Nda Primo, te dä t’otue nuu ya ‘befi thäi de ra zi tsuta, da ini ne da y’otue ra ‘befi.
[22] Nuya ya noya bi hmaa ha ra nsadi “El conocimiento y desarrollo del lenguaje en la educación intercultural bilingüe de las niñas y niños indígenas. Educación básica primaria indígena”, ha nuya nt’ohni: ra zi dethä ko ra Dra. Graciela Quinteros, ya ‘befi ya jä’i, ra sistehe, ko ya Dras. Catharine Good Eshelman y Yolanda Corona Caraveo.
[23] Ya noya ra Nda Primo, nubu bi thämba ra k’oi, nubu mi k’utsi ne mi ut’i ya zi tsuta.
[24] Ya noya ra Nda Don Primo, mi ma ra ‘befi ra zi tsuta.


------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

                                                                     VERSIÓN EN ESPAÑOL